Κατά τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας, εις τα απομακρυσμένα μοναστήρια, καλόγεροι εδίδασκαν τα Ελληνόπουλα και βραδύτερον η Ελλάς γέμισε σχολεία.Ο παπάς κάτω από τα ράκη του ράσου του κρατεί το ψαλτήρι και πηγαίνει να μάθη τα παιδιά, που τον περιμένουν, να διαβάζουν. Ομιλεί ακόμη εις τα παιδιά και δια τους μεγάλους ανθρώπους που εδόξασαν άλλοτε αυτόν τον τόπον. Διδάσκει την ολίγην ιστορίαν που γνωρίζει και αυτός. Το κρυφό σχολειό δεν είναι θρύλος. Το συνετήρησε παρά τας διώξεις, παρά την αξιοθρήνητον έλλειψιν παντός μέσου, παρά την φοβεράν πίεσι τόσων αμέσων αναγκών που θα ήτο φυσικόν να οδηγήσουν προς τον εξισλαμισμόν, ο βαθύτατος πόθος του τυραννουμένου έθνους να υπάρξη.

Διονύσιος Κόκκινος, Ιστορικός και Ακαδημαϊκός, Η Ελληνική Επανάστασις,
βραβείον Ακαδημίας Αθηνών, ε’ έκδοση, τόμ α’, «Μέλισσα» , σελ. 21

Εις τον καιρόν της νεότητος, όταν ημπορούσα να μάθω κάτι τι, σχολεία, ακαδημίαι δεν υπήρχαν [...] Το ψαλτήρι, το κτωήχι [οκτάηχος], ο μηναίος [μηνολόγιον], άλλαι προφητείαι, σαν τα βιβλία όπου ανέγνωσα.

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης,διήγηση στον απομνηματογράφο του Τερτσέτη, 1846

Μόνοι των οι Έλληνες εφρόντιζον διά την Παιδείαν, η οποία συνίστατο εις το να μανθάνουν τα κοινά γράμματα [στοιχειώδης εκπαίδευση] και ολίγην αριθμητικήν ακανόνιστον. Εν ελλείψει δε διδασκάλου ο ιερεύς εφρόντιζεν περί τούτου. Όλα αυτά εγίνοντο εν τω σκότει και προφυλακτικά από τους Τούρκους.

Φώτιος Χρυσανθακόπουλος [Φωτάκος], υπασπιστής του Θ. Κολοκοτρώνη, 1829,
Απομνημονεύματα περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, τόμος Α,σελ.36.
εκδ Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών, Αθήνα 1974

Κανένα βιβλίο τυπωμένο στην Αθήνα δεν γινόταν δεκτό στα σχολεία της Ηπείρου. Ήταν επιβεβλημένο να τα προμηθεύονται όλα από την Κωνσταντινούπολη. Η ελληνική ιστορία ήταν απαγορευμένη. Στην περίπτωση αυτή λειτουργούσαν πρόσθετα κρυφά μαθήματα. Έτσι, έκαναν συμπληρωματικές μυστικές παραδόσεις, όπου χωρίς βιβλίο, χωρίς τετράδιο, ο μικρός Ηπειρώτης μάθαινε να γνωρίζει την πατρίδα μητέρα του, τον εθνικό του ύμνο, τα ποιήματα και τους ήρωές του. Οι μαθητές κρατούσαν στα χέρια τους τη ζωή των δασκάλων τους. Ένας λόγος αστόχαστος ή μια καταγγελία θα ήταν μοιραία.

Rene Peaux, το 1913, γάλλος περιηγητής της Ηπείρου

Ω!!! Πόσον ωραία ήσαν οι σεληνοφεγγείς νύκτες, καθ' ας ο παις μετέβαινεν εις το σχολείον εν την εκκλησία!!!

Σπύρος Λάμπρος, Ιστορικός

Οι διωγμοί των Τούρκων τυρράνων ανάγκαζαν τα Ελληνόπουλα να πηγαίνουν κρυφά σε μοναστήρι και εκκλησία και σε σπηλιές και σε απόκρυφα μέρη να μαθαίνουν γράμματα, ανα παίρνουν το πρώτο φως της γνώσης. Οι χώροι αυτοί αποτελούσαν τα ''Κρυφά Σχολειά'' της Τουρκοκρατίας

Χρήστος Στασινόπουλος, Λεξικό Ελληνικής Επανάστασης του 1821.

Οι Τούρκοι ούτε ίχνος παιδείας άφηκαν... με την ελπίδα να λησμονήσουν οι Έλληνες τα πάντα και να εκτουρκευθούν. Η εκκλησία κρυφώς και συνωμοτικώς ανέλαβε να διατηρήσει σαν σπίθα κρυμμένη στη στάχτη την παιδεία του Έθνους. Ο Δούρειος Ίππος δια την κάθαρσιν ήτο η Ορθοδοξία, οι κοινότητες, το Κρυφό Σχολειό και ο εμπορικός στόλος των υπόδουλων Ελλήνων.

Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, Ακαδημαϊκός, καθ.Φιλοσοφίας, Ιστορικός, Πολιτικός

Μέσα στους κόλπους της Εκκλησίας και των κοινοτήτων συντηρούνται μικρές σπίθες από την παιδεία των Ελλήνων… Η στάθμη της παιδείας πέφτει απότομα με την πτώση της Κωνσταντινούπολης… Φαίνεται όμως ότι στην Κωνσταντινούπολη και σε ορισμένους άλλους τόπους λειτουργούν «κοινά σχολεία» με λίγους μαθητές, των οποίων οι δάσκαλοι πληρώνονται από τους σχετικά εύπορους γονείς. Στα «κοινά σχολεία» διδάσκονταν ανάγνωση αριθμητική και στοιχεία γραμματικής. Υπήρχαν όμως και μερικοί γονείς που έδιναν μόνοι τους στα παιδιά τους τις απαραίτητες στοιχειώδεις γνώσεις.

Απ. Ε. Βακαλόπουλος, Η Πορεία του Γένους, Αθήνα 1966, σσ. 76-77

Η φυλή μας, σε σας Κρυφά Σχολειά, οφείλει την ανάστασή της

Ιωάννης Μουρέλος, Ιστορικός

Κατά τον πρώτον αιώνα της δουλείας οι πεπαιδευμένοι Έλληνες εις όλον το Έθνος ανήρχοντο εις 230. Την έλλειψιν της μορφώσεως του Έθνους ησθάνθησαν πάντες αλλά περισσότερον όλων το Πατριαρχείον. Ένεκα τούτου ο Πατριάρχης Ιερεμίας ο μεγαλοπρεπής (ο Τρανός) το έτος 1593 συνεκάλεσεν Ιεράν Σύνοδον εις το μετόχιον του Παναγίου Τάφου και έλαβεν την εξής απόφασιν: «Έκαστον επίσκοπον εν τη εαυτού παροικία φροντίδα και δαπάνην των δυναμένων ποιείν, ώστε δε κατά δύναμιν τοις εθέλουσιν διδάσκειν και τοις μαθείν προαιρουμένοις εάν των επιτηδείων χρείαν έχωσιν».

Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους

Αλλά προτού φθάσουν τα Γιάννενα στο επίφθονον αυτό πνευματικό σημείο, ιδίως κατά τους χρόνους του Αθανασίου Ψαλλίδα και του Βηλαρά, η παιδεία στην ηπειρωτική πρωτεύουσα πέρασε από κρίσιμες φάσεις. Όπως κι αλλαχού, έτσι και στα Γιάννενα η παιδεία ήταν κτήμα μερικών καλογήρων, που παρέδιδαν βασιζόμενοι στο καταθλιπτικότερο σύστημα. Η κατώτερη εκπαίδευση ή τα κολλυβογράμματα είχαν ως βάση θεολογικά τινα βιβλία – το Ψαλτήρι και την Οκτάηχο. Οι διδάσκαλοι ήταν κατά κανόνα καλόγηροι.

Φάνης Μιχαλόπουλος , Τα Γιάννενα κι η Νεοελληνική Αναγέννηση (1648-1820),
Αθήνα 1930, σελ. 25

Το Κρυφό Σχολειό καλλιεργούσε και δυνάμωνε την εθνική συνείδηση... Πνευματικό σκοτάδι, τα πρώτα χρόνια.

Ηλίας Βουτιερίδης, Ιστορικός

Βεβαίως, δεν γνωρίζομεν πότε ακριβώς η Μεγάλη Εκκλησία γενικώς και επισήμως επέβαλε εαυτήν ως την κατ’ εξοχήν επόπτριαν της διακανονιστικής κινήσεως διότι δεν έχομεν σαφή μαρτυρίαν αυθεντικήν. Αλλ’ είναι δυνατόν να υποθέσωμεν ότι επί του Γενναδίου και ζώντος του Πορθητού συνετελέσθη το μέγα γεγονός εις την Κωνσταντινούπολιν τουλάχιστον. Εις τας επαρχίας ωργανώθη μεν υπό την αιγίδα της Εκκλησίας η Παιδεία, τούτο όμως έγινε πολύ αργότερα, όταν οι καιροί ήσαν περισσότερον πρόσφοροι. Πάντως οφείλομεν να δεχθώμεν ότι απόκρυφον έργον συνετελείτο από της πρώτης στιγμής της συμφοράς εις τα μοναστήρια, όπου πρέπει να τοποθετήσωμεν τα θρυλικά Κρυφά Σχολειά.

Τάσος Γριτσόπουλος, ιστοριοδίφης, Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή,
τόμ. α’, σσ. 70-71

Δίδασκαν καλόγεροι και παπάδες μισογραμματισμένοι κι αυτοί. Δίδασκαν νύχτα, με το κερί, πριν ξημερώσει ακόμα. Τα παιδιά διολίσθαιναν αθόρυβα στο σκοτάδι, να μην τους δει Τούρκος κι ήταν χαρούμενα όταν είχε φεγγάρι – που το τραγουδούσαν. Έφταναν σ’ ένα γυμνό δωμάτιο σπιτιού, στο νάρθηκα μιας εκκλησιάς, σ’ ένα μπουντρούμι ανήλιαγο και υγρό… Κάθονταν διπλοπόδι στο χώμα ή στις πλάκες ή απάνω στις πέτρες, γύρω – γύρω. Με τα’ αυτί τους στημένο έξω μπας κι ορμήσει ο Αγαρηνός. Με τη ματιά τους στο μυστικό παραπόρτι, έτοιμοι να το σκάσουν, αν χρειαστεί… Και να παίζουν το κεφάλι τους για πέντε κολλυβογράμματα! Τι μάθαιναν; Την αλφαβήτα – για να διαβάζουν το ψαλτήρι. Βιβλία δεν είχαν. Η ανάγνωση γινόταν στ’ Οκταήχι. Ένας διάβαζε κ’ οι άλλοι του κρατούσαν το ίσο, κουνώντας ρυθμικά το κορμί τους μπρος πίσω και ψαλμωδώντας τους φθόγγους της εκκλησιαστικής μουσικής.
Ο προτεστάντης ιεροκήρυκας Γκέρλαχ είδε στα 1572 τον γέρο Μαλαξό να δίνει μαθήματα στο σπίτι του. Ήταν σ’ ένα εξαθλιωμένο γυμνό δωμάτιο, όπου σε μια γωνιά κρέμονταν λίγα παστωμένα ψάρια ξερά• απ’ αυτά έπαιρνε και μαγείρευε, να ψευτοζήσει. Μόλις τα παιδιά έπαυαν να ψελλίζουν, έγραφε ο Αλέξανδρος Ελλάδιος, στα 1714, τάστελναν στην κοντινότερη εκκλησιά, να μάθουν όσα σχετίζονταν με την πίστη τους… Τα Κρυφά Σχολειά συνεχίζονται εκεί που οι τοπικοί πασάδες και μπέηδες μάχονται τους καλόγερους και τα γράμματα.

Μιχαήλ Περάνθης, ηπειρώτης λογοτέχνης

Οι δύο πρώτοι αιώνες ήταν ο καθαυτός καιρός του Κρυφού Σχολειού.

Θανάσης Πετσάλης- Διομήδης, Πεζογράφος

Το σχολείο της Μονής Φιλοσόφου γνώρισε μεγάλη ακμή στα χρόνια της σκλαβιάς όταν πια έκλεισαν τα άλλα σχολεία και το πνευματικό σκοτάδι σκέπασε τη χώρα μας. Τότε όσοι διψούσαν για μάθηση έτρεχαν στα μοναστήρια και σε απόμερες περιοχές στα λεγόμενα «Κρυφά Σχολειά», όπου καλόγεροι και παπάδες μάθαιναν τα παιδιά γράμματα. Το παλαιό μοναστήρι του Φιλοσόφου βρίσκεται μέσα στην σπηλιά του βράχου και λέγεται από τον λαό «Κρυφό Σχολειό», γιατί εκεί λειτούργησε το παλαιό σχολείο στα πρώτα χρόνια της σκλαβιάς. Βρίσκεται όμως σε μέρος εξαιρετικά απότομο και δυσκολοπέραστο και οι συνθήκες της ζωής σ’ αυτό ήταν πολύ δύσκολες.

Β. Χαραλαμπόπουλος, Γυμνασιάρχης, περ. «Ιστορία Εικονογραφημένη», τεύχ. 81, σελ. 113

Τοπωνύμια «Κρυφό Σχολειό»,υπάρχουν εκτός από τη μονή Φιλοσόφου, και στην Άνω Μονή Δίβρης (στην Ηλεία), στη Μονή Αγίων Αναργύρων (Λακωνίας), στη Μονή Αγίου Γεωργίου Φενεού (Κορινθίας) κ.ά. Χαρακτηριστικό είναι ότι το Κρυφό Σχολειό’ ήταν διαμέρισμα αθέατον, αποκεκομμένον από τον ναόν, προσιτόν με κινητήν κλίμακα μακρυά από τα μάτια του κατακτητού’’ ή ‘’θολωτό κρυφό διαμέρισμα πάνω από τον νάρθηκα της Μονής, όπως στη Μονή Φενεού’’. Στη Μονή Κηπιανών (Μαντινείας) ήταν σε θολωτό διαμέρισμα της καμάρας (Στοάς).

Αθανάσιος Φ. Παπαγιάννης, Μαντινειακά Μοναστήρια, σελ. 378

Εις την Εκκλησίαν μας οφείλομεν το αληθώς σωστικόν Κρυφό Σχολειό.

Κ. Κολοβίνης

Μικρόν κατά σμικρόν η διδασκαλία μετεφέρθη από των σκητών και των σπηλαίων εις τους νάρθηκας των εκκλησιών, ένθα και σήμερον έτι διδάσκουσιν εν τισι των υπό την Τουρκία ελληνικών χωρών. Τα δημόσια σχολεία τότε ήσαν παντελώς κατηργημένα• μόνον εν τοις Πατριαρχείοις της Κωνσταντινουπόλεως και εν αποκέντρω τινί πόλει διετηρήθησαν, ως λέγεται, ατελείς τινες σχολαί• ανώτερα δε εκπαιδευτήρια δεν εδύναντο να συστηθώσι, λέγει ο Γιακωβάκης Ρίζος Νερουλός «ειμή υπό τον τίτλον επανορθωτικά καταστήματα MAISON DE CORRECTION». Ούτω δε μόλις εδυνήθησαν οι άνδρες εκείνοι να διατηρήσωσιν εν τη Ανατολή άσβεστον τον λύχνον της παιδείας… «Παναγιώτης δε ο Νικούσης και ο διάδοχος αυτού Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, λέγει Γιακωβάκης Ρίζος ο Νερουλός, κατώρθουν να λαμβάνωσιν άδειαν συστάσεως σχολείων εις διαφόρους πόλεις της τε Ευρωπαϊκής Τουρκίας και της Μικράς Ασίας και απεστόμουν τους κατά τόπους διοικητάς Τούρκους οτέ μεν δια δώρων, οτέ δε δια της ισχύος των παρά τοις υπουργοίς του Σουλτάνου». Αλλά σχολεία διατηρούμενα μόλις δια δωροδοκίας και δια της εμπνεύσεως φόβου, δεν ήτο δυνατόν να παρέξωσιν εις το έθνος και μεγάλους άνδρας• άπορον μάλιστα είναι πως εμορφώθησαν και τινες, ικανοί να διδάσκωσι τα καλά γραμματικά, και να διατηρώσιν ούτως άσβεστον τουλάχιστον την λυχνίαν της παιδείας.

Αναστάσιος Ν. Γούδας, διδάκτωρ της Ιατρικής.