Η σημερινή μέρα είναι μεγάλη για όλους εμάς, που ζώντας πολύ μα­κριά από την εποχή του (Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου) και ακόμη μακρύτερα από το πνεύμα του, αισθα­νόμαστε ως μέγιστη ανάγκη να εμπνευσθούμε από το οικουμενικό μεγα­λείο του, αγωνιζόμαστε να μαθητεύσουμε στις μυστικές γωνιές της ανεπανάληπτης μοναδικότητός του, προσπαθούμε να γίνουμε μέτοχοι της αιώνιας δόξας και της χάριτός του.

1. Γνωριμία με τον Άγιο

Τον Άγιό μας μπορούμε να τον γνωρίσουμε σε ποικίλα επίπεδα. Η μνήμη του μας φέρνει σε επαφή με το ιστορικό περίγραμμά του, η μελέ­τη των λόγων του και η ταπεινή τιμή του με την κρυμμένη μυστική μορφή του· και τέλος η αίσθηση της προσευχής του με το συνήθως δυσδιάκριτο αιώνιο πρόσωπό του.

α) Διαβάζοντας τον βίο, τα έργα και το συναξάρι του, γνωρίζουμε το ιστορικό, το φανερό πρόσωπό του. Βλέπουμε πως πέρασε από πειρα­σμούς και διωγμούς, πως αξιοποίησε τις ευκαιρίες, τα γεγονότα και τα τάλαντά του, πως εξαγίασε τη φύση του. Γνωρίζουμε τις αρετές και τον χαρακτήρα του, την υπομονή, τη μακροθυμία, την ανωτερότητα, τις ευαισθησίες, το κοινωνικόν της καρδίας του, τη φιλοπτωχία του. Μια πολυ­τάραχη, γεμάτη εντάσεις και πάθος ζωή, με διωγμούς αλλά και ανεξικακία, με αδικίες αλλά και δικαίωση, με εξορίες αλλά και παλλαϊκή αποκατάσταση, με απέραντη αγάπη στην Εκκλησία αλλά και συνεχή διά­ψευση από μέρους της τής κηρυττομένης από τον ίδιο αγίας αποστολής της.

β) Προσεγγίζοντας σε βάθος το περιεχόμενο της ζωής και των λόγων του, υποψιαζόμαστε κάπως το μυστικό πρόσωπό του. Πίσω από τις εκδηλώσεις της ζωής του κρύβεται ο άνθρωπος της απαράμιλλης πίστεως, της αξιοθαύμαστης δυνάμεως, της απροσμέτρητης αγάπης, της σπάνιας χάριτος. Αυτός που βλέποντάς τον δεν αναγνωρίζεις μόνον το μεγαλείο των επιτευγμάτων του, αλλά αντικρίζεις κυρίως το πρόσωπο του Θεού στη ζωή του. Καμαρώνεις για την ανθρώπινη φύση, κυρίως όμως χαίρεσαι για το έργο του Θεού στον άνθρωπο. Πάσχει, και δεν τον λυπάσαι συναισθηματικά, γιατί ξέρεις ότι έτσι δοξάζεται πνευματικά. Λυγίζει ο φυ­σικός του άνθρωπος, και δεν κλονίζεται η πίστη σου στη χάρη του, γιατί η εγκατάλειψη των ανθρώπων ενισχύει την παρουσία του Θεού στη ζωή του. Πεθαίνει εξόριστος και προδομένος από την Εκκλησία και δεν σκανδαλίζεται η σχέση σου μαζί της, γιατί πάνω στην ατίμωσή του προ­βάλλεται η βεβαιότητα της εν τη Εκκλησία αναστάσεώς του.

Από την άλλη μεριά, μιλάει μαγευτικά, και δεν θαυμάζεις την οξυδέρ­κεια ή την καλλιέπειά του, γιατί φανερώνει τον Θεό πιο πολύ από το χά­ρισμά του. Τον τιμά και τον δοξάζει ο λαός και τον ομολογεί ήρωά του, και καταλαβαίνεις ότι δεν είναι αυτή η αληθινή δόξα του, γιατί ενέχει τον κίνδυνο της επίγειας ανταμοιβής του. Η όποια γήινη πορεία και εικόνα του αποτελεί απλή μόνον προβολή του θεωμένου προσώπου του. Είναι «επίγειος άγγελος και ουράνιος άνθρωπος», κατά τον υμνογράφο του.

γ) Τέλος, αγαπώντας τον ως κατά χάριν άγιο και προσευχόμενοι σε αυτόν εν τη Εκκλησία, προσκυνώντας το άγιο λείψανό του, ψάλλοντας την ακολουθία του, εκζητώντας τις πρεσβείες του, γινόμαστε κοινωνοί του αιώνιου προσώπου του. Ζούμε τον Άγιο όχι όπως τον περιγράφουν οι βιογράφοι του, όχι όπως τον φανερώνουν τα έργα του, όχι όπως τον υπαγορεύει η σκέψη μας, όχι όπως ήταν, αλλά όπως τώρα είναι, όπως τον εκφράζει η αιώνια υπερουράνιος ενώπιον του Θεού παράστασή του, όπως τον δοξάζει ο Θεός στη βασιλεία Του, «έτερον» και «οθνείως ηλλοιωμένον». Δεν προσευχόμεθα σε αυτόν που υπέφερε στη γη, αλλά σε αυτόν ο οποίος, κατά το πρότυπο του Εσταυρωμένου, «εν ω πέπονθεν αυτός πειρασθείς, δύναται τοις πειραζομένοις βοηθήσαι» (Εβρ. β’ 18)· δεν ακούνε τα αυτιά μας τον χρυσό λόγο από το στόμα του, αλλά αισθάνεται η καρδιά μας «άρρητα ρήματα, α ουκ εξόν ανθρώπω λαλήσαι» (Β’ Κορ. ιβ’ 4). Αξιολογούμε την αγιότητά του όχι από το μέτρο της ενάρετης πολιτείας του, αλλά από την αίσθηση της αιώνιας δόξης του, από την παγκαρπία των προσευχών του, από τη βίωση της ενώπιον του θρόνου του Θεού παρρησίας του, από την εύνοια του Θεού στο πρό­σωπό του, από το μέγεθος της ειδικής χάριτός του.

2. «Σημείον αντιλεγόμενον»

Τον άγιο Χρυσόστομο τον ελάτρευσε η Εκκλησία. Αυτός την κόσμη­σε με τον θησαυρό της θείας Λειτουργίας, την προίκισε με τα απαράμιλ­λα κηρύγματά του, την ενθουσίασε με τον μαγευτικό, πρωτότυπο, διεισ­δυτικό, περιεκτικό και πολυδιάστατο λόγο του, τη σαγήνεψε με το ασυμβίβαστο και ηρωικό ήθος του, τη λάμπρυνε με το παράδειγμα και τη συ­νέπεια της αγίας και γεμάτης έμπνευση ζωής του.

Δεν τον ανεγνώρισαν οι μεγάλοι και ισχυροί αυτού του κόσμου. Γι’ αυτούς ήταν «βαρύς και βλεπόμενος» (Σοφ. Σολ. β’ 15). Τον πολέμησαν, τον αδίκησαν, τον εξόρισαν. Με τον διωγμό τους όμως τον βοήθησαν να αποκαλύψει το μεγαλείο της αδαμάντινης ψυχής του. Ίσως, χωρίς την εμπάθεια και το μίσος τους, ο άγιος Ιωάννης να ήταν μόνον «Χρυσόστο­μος», «Χρυσολόγος», «Χρυσορρήμων» και «Χρυσόφωνος». Αυτός όμως μέσα από την αδικία, τον διωγμό και την εξορία ανεδείχθη, κατά τον υμνογράφο, «Χρυσούς τον λόγον, χρυσούς και την καρδίαν» και «Χρυσουργός των καρδιών των πιστών». Χωρίς να θέλουν οι διώκτες του, φα­νέρωσαν τον θησαυρό της ψυχής του, ανέδειξαν το μεγαλείο του, απέδειξαν την ιστορική μοναδικότητά του, εγκατέστησαν το πρόσωπό του στην καρδιά του λαού, έγιναν μεγάλοι ευεργέτες της ιστορίας και μοναδικοί δωρητές της Εκκλησίας.

Τον άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο τον ανεγνώρισαν οι πολλοί αλλά μικροί, οι άγνωστοι αλλά αληθινοί, οι αναρμόδιοι αλλά ευαίσθητοι, οι απόμακροι από τις εξελίξεις αλλά αγνοί στις προθέσεις. Τον πολέμησαν τα κέντρα της εξουσίας και τον υπεραγάπησε ο λαός. Τον συκοφάντησε και τον αδίκησε το εκκλησιαστικό σύστημα, αλλά τον αγκάλιασε και τον ομολόγησε με δύναμη και επιμονή η εκκλησιαστική συνείδηση. Αυτός της δόθηκε ως λόγος και παράδειγμα και ανταμείφθηκε με το ανεκτίμητο νόμισμα της εμπιστοσύνης και αγάπης της.

3. Σημεία συνάντησης του Θεού

Αυτό που χαρακτηρίζει τον τιμώμενο Άγιο είναι η ανυποχώρητη διεκδίκηση της ξεκάθαρης αλήθειας, η τόλμη της αμφισβήτησης των φαι­νομένων και ευκόλως κατανοουμένων, η ασυμβίβαστη διάθεση αντικατάστασής τους από το μυστήριο που αποκαλύπτεται και μας υπερβαίνει, ο ηρωισμός που απαιτεί η συμφωνία λόγων και ζωής, ο πανίσχυρος κοι­νωνικός του λόγος, η εγκαρτέρηση στον διωγμό και την αδικία. Είναι η συνολική και μεγάλη αρετή του, είναι η αγιότητά του, που έπεισε τον λαό και την Ιστορία: «ενδιαίτημα εφάνης ουρανίων αρετών… εν σοι γαρ κατεσκήνωσε των αρετών η πάσα αγιωσύνη» (Τροπάριον Ωδής γ’).

Για όλους αυτούς τους λόγους, ο λόγος του χαρακτηρίζεται από απροσμέτρητη διεισδυτικότητα, από κοινωνικο-πνευματική σφαιρικότητα, από διαχρονική επικαιρότητα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι θεολογικός ως προς τον στόχο του, επιστημονικός ως προς τη μεθοδολο­γία του, ανατρεπτικός ως προς την κοινωνική εκφορά του. Είναι επίκαιρος στις αφορμές του, σύγχρονος στη μορφή του και διαχρονικός στα νοήματά του. Τα ερμηνευτικά κείμενά του, οι θεολογικές ομιλίες του, οι γεμάτες δόγμα και αμεσότητα λειτουργικές και μη προσευχές του, η ανυποχώρητη στάση του στις διατυπώσεις της πίστης και της θεολογίας δεί­χνουν με ενάργεια τη θεοκεντρικότητα και χριστοκεντρικότητα της διδα­σκαλίας του. Ο υμνογράφος τον αποκαλεί «των δογμάτων πέλαγος ανεξάντλητον» (Κεκραγάριον εσπερινού), «θεολογίας υψηλής ακρίβειαν» (Απόστιχον εσπερινού), «νουν ουράνιον της θεολογίας» (Αίνοι). Μέσα στο ορθό δόγμα διακρίνει ο άγιος το πρόσωπο του Θεού για Τον Οποίο ομιλεί.

Αλλά όχι μόνον μέσα σε αυτό. Δόγμα, δίχως καθαρή και συνεπή ζωή, μοιάζει περισσότερο με φιλοσοφική έμμονή και εγωιστικό ιδεολόγημα. Γι’ αυτό και ο λόγος του δεν έχει τον χαρακτήρα αφηρημένης ακαδημαϊκής πραγματείας, αλλά αγκαλιάζει τη ζωή, την καθημερινότητα, τις λεπτομέρειες, την αδύναμη και αμαρτωλή ανθρώπινη φύση. Την αγκα­λιάζει με βαθειά γνώση των αντικειμενικών στοιχείων της αφ’ ενός και των δυνατοτήτων και προοπτικών της αφ ετέρου. Ανεβάζει ψηλά το κρι­τήριο της ανθρώπινης ποιότητος για να καταδείξει το «βραχύ τι παρ’ αγγέλους» (Ψαλμ. η’ 4) ιδίωμα του ανθρώπου. Ανοίγει όμως και τους κρουνούς της επιεικείας και κατανόησης για να εκφράσει τον σεβασμό του στον «ως άνθος του αγρού εξανθισμό» (Ψαλμ. ρβ’ 15) του. Αξιοποιεί με τον καλύτερο τρόπο τη λογική του ικανότητα για να υπογραμμίσει την ιδιαιτερότητα και μοναδικότητα του ανθρώπου μέσα στη δημιουρ­γία. Ο άγιος Ιωάννης αντικρίζει τον Θεό μέσα στον πεπτωκότα αλλά και θεούμενο άνθρωπο.

Ο άγιος όμως διακρίνει τον Θεό αντικατοπτριζόμενο και μέσα στην εικόνα του πάσχοντος συνανθρώπου. Ο λόγος του Κυρίου «εφ’ όσον εποιήσατε ενί τούτων των αδελφών μου των ελαχίστων, εμοί εποιήσατε» (Ματθ. κε’ 40) δεν αποτελεί ούτε υπερβολή ούτε αναλογία· έχει πραγ­ματικό νόημα και απόλυτη ισχύ. Η αγάπη του για τους φτωχούς είναι τό­σο μεγάλη, ώστε γι’ αυτούς πούλησε ακόμη και τα αντικείμενα του επι­σκοπικού μεγάρου, κατήργησε τα επίσημα γεύματα και έφτασε σε ακρότητα απλότητος στην προσωπική του παρουσία και ζωή.

Αυτός που συνέθεσε τη θεία Λειτουργία μιλάει με ιδιαίτερα καινοτόμο τρόπο και για την Ιερουργία της προς τον αδελφό αγάπης. Αυτός που προτρέπει σε εντός του ναού λατρευτική συνάντηση του «αοράτως δορυφορουμένου ταις αγγελικαίς τάξεσιν βασιλέως των όλων», ο ίδιος φέρε­ται να διακηρύσσει δημόσια: «Αν πηγαίνοντας στην Εκκλησία συναντή­σεις έναν φτωχό, πάρε τον στο σπίτι σου· κάνεις το σπίτι σου Εκκλησία. Βάλε τον να καθίσει στο τραπέζι σου· κάνεις το τραπέζι σου Αγία Τρά­πεζα. Δώσε του να φάει από το φαγητό σου· κάνεις το ψωμί και το κρα­σί σου Θεία Κοινωνία».

Στον ναό πηγαίνουμε για να συναντήσουμε τον Θεό. Όταν πέφτουμε πάνω σε έναν φτωχό, τον έχουμε ήδη συναντήσει.

4. «Χρυσούς τον λόγον, χρυσούς και την καρδίαν»

Βαθύς γνώστης της φυσιολογίας της ανθρώπινης ψυχής, σπουδαίος αναλυτής των κοινωνικών παθών και αδυναμιών, αληθής επιστήμων των μυστικών της θεϊκής σοφίας! Ομιλεί με παροιμιώδη γλυκύτητα για τον ανθρώπινο πόνο, αλλά ελέγχει αδυσώπητα τη νοθεία της αλήθειας, τη διαστροφή του κλήρου και την απροκάλυπτη αμαρτία. Βασιζόμενος στην κοινή λογική, αξιοποιώντας τους θησαυρούς της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης, και κυρίως εμπνεόμενος από τα κείμενα του αποστόλου Παύ­λου, ομιλεί σε γιορτές, σε μνήμες άγιων, σε ευκαιρίες εκτάκτων κοινω­νικών γεγονότων, ερμηνεύει, αναλύει, συνθέτει, ενθουσιάζει, προτρέπει, εμπνέει, μυσταγωγεί ακατάπαυστα όχι μόνον τον κόσμο που έχει μπρο­στά του και τον ακούει, αλλά και την Εκκλησία και τον κόσμο που στο μέλλον θα τον μελετάει.

Ενώ είναι τόσο γνωστός και φημισμένος για το στόμα του, το όργα­νο αυτό της μελωδικής έκφρασης της βιωμένης αλήθειας, αυτό που παρέμεινε στην ιστορία αδιάφθορο είναι το αυτί του. Στην Ιερά Μονή Βατοπαιδίου του Αγίου Όρους, φυλάσσεται η τιμία κάρα με ολόκληρο το αριστερό αυτί του. Ο Άγιος είχε στραμμένο το στόμα του στον κόσμο και το αυτί του στην αλήθεια του ανθρώπου και στη βασιλεία του Θεού. Ακούει τις ανάγκες της Εκκλησίας και πληροφορείται την αλήθεια του Θεού. Η εμπειρία των θείων του ακουσμάτων κινεί τον ποταμό της χρυσής γλώσσας του.

Ο άγιος Χρυσόστομος πρόβαλε τον λόγο ως εκφραστικό εργαλείο· τον ετίμησε ως σκέψη, τον αγίασε ως ενδιάθετη κίνηση. Η μοναδική σε ευαισθησίες και αγιότητα ψυχή του φώτισε τον νου και τη σκέψη του και αυτά με τη σειρά τους τροφοδότησαν το μεγάλο ρητορικό χάρισμά του. Θαυμάζει κανείς την αναλυτική σκέψη του, την τόλμη της υγιούς αμφισβητήσεώς του, την πολυδιάστατη προσφορά του τον συνδυασμό της αλήθειας με την ομορφιά, της θεολογίας με την τέχνη, της πίστης με τη λογική, της διεισδυτικής σκέψης με την καθολική αγάπη.

Σε στιγμές θριαμβευτικής δικαίωσής του, ομιλεί για τη ματαιότητα του κόσμου: «ματαιότης ματαιοτήτων, τα πάντα ματαιότης». Σε στιγμές άφατης αδικίας και άδικης εξορίας δοξάζει τον Θεό ως μεγάλο ευεργέ­τη: «Δόξα τω Θεώ πάντων ένεκεν· ου γαρ παύσομαι τούτο επιλέγων αεί επί πάσί μοι τοις συμβαίνουσι» (Επιστολή ια΄Προς την Διάκονον Ολυμπιάδα). Έχει μπροστά του τον σταυρό και ξεσπά σε δοξολογία: «Διά τούτον ουκέτι φοβούμεθα τα πεπυρωμένα βέλη του διαβόλου· την γαρ πηγήν της ζωής εύρομεν. Διά τούτον ουκ εσμέν εν χηρεία· τον γαρ νυμφίον απελάβομεν. Διά τούτον ουκέτι δεδοίκαμεν τον λύκον τον γαρ ποιμένα τον καλόν επέγνωμεν. Διά τούτον ουκέτι φρίττομεν τον τύραν­νον· τω γαρ βασιλεί προσεδράμομεν» (Λόγος εις τον σταυρόν).

Ζει την Ανάσταση και εκφράζει με θεϊκό τρόπο την οικουμενική αγκαλιά του Ζώντος Θεού:

«Ει τις ευσεβής και φιλόθεος, απολαυέτω της καλής ταύτης και λαμπράς πανηγύρεως… Ει τις εις μόνην έφθασε την ενδεκάτην, μη φοβηθή την βραδύτητα· φιλότιμος γαρ ων ο Δεσπότης, δέχεται τον έσχατον καθάπερ και τον πρώτον· αναπαύει τον της ενδεκάτης, ως τον εργασάμενον από της πρώτης· και τον ύστερον ελεεί και τον πρώτον θεραπεύει· κακείνω δίδωσι και τούτω χαρίζεται· και τα έργα δέχεται και την γνώ­μην ασπάζεται· και την πράξιν τιμά και την πρόθεσιν επαινεί».

Η απέραντη αγάπη του στον Χριστό και τον πιστό λαό δεν μπορεί να συμφιλιωθεί με την ιδέα ότι από την πασχάλιο χαρά είναι δυνατόν κά­ποιος να εξαιρεθεί: «Ουκούν εισέλθετε πάντες εις την χαράν του Κυρί­ου ημών και πρώτοι και δεύτεροι τον μισθόν απολαύετε. Πλούσιοι και πένητες μετ’ αλλήλων χορεύσατε· εγκρατείς και ράθυμοι την ημέραν τι­μήσατε· νηστεύσαντες και μη νηστεύσαντες, ευφράνθητε σήμερον. Η τράπεζα γέμει, τρυφήσατε πάντες… Πάντες απολαύσατε του συμποσίου της πίστεως· πάντες απολαύσατε του πλούτου της χρηστότητος. Χριστός γαρ εγερθείς εκ νεκρών, απαρχή των κεκοιμημένων έγένετο».

5. Επιλογικά

Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος αγαπήθηκε όσο λίγοι άγιοι στην ’Εκκλησία. Δεν είναι άγιος μόνο της Αντιόχειας ή της Κωνσταντινουπό­λεως ούτε μόνον της Ανατολής ή του τετάρτου αιώνος. Είναι άγιος των μοναδικών χαρισμάτων, της μεγάλης δόξης, του πληρώματος της χάριτος, «των μαρτύρων εφάμιλλος, των αγίων αγγέλων ισοστάσιος, των αποστόλων ομότροπος» (Κεκραγάριον εσπερινού). Είναι άγιος όλων των αιώνων. Είναι άγιος και του σήμερα. Είναι ο άγιος ολόκληρης της Εκκλησίας. Μπορεί να γίνει και δικός μας. Να κάνει δικό μας και τον Χριστό που τόσο αυτός αγάπησε και Αυτός τόσο τον αγάπησε.

«Ταις του σου Αγίου πρεσβείαις, Χριστέ ο Θεός, ελέησον και σώσον ημάς. Αμήν».

Μητροπολίτης  Λαυρεωτικής κ.κ.Νικόλαος

Χρυσοστομικό Συμπόσιο, Εκδόσεις Αποστολική Διακονία, σ.147-153