Ἡ ἐπέτειος τῆς 28ης Ὀκτωβρίου 1940 εἶναι μία ἀπό τίς λαμπρότερες σελίδες τῆς ἑλληνικῆς ἱστορίας. Κατά τίς δύσκολες ἐκεῖνες ὧρες, ὁ λαός μας στάθηκε ὄρθιος μπροστά στίς σιδερόφρακτες στρατιές τοῦ φασισμοῦ κι ἔγραψε μέ τήν αὐτοθυσία καί τόν ἡρωϊσμό του τό ἀθάνατο ἔπος τοῦ Σαράντα καί τή μεγαλειώδη ἐθνική ἀντίσταση. Ἀπό πολλούς τό ἔπος τοῦ ’40 καί ’41 χαρακτηρίστηκε ὡς ἕνα καινούργιο θαῦμα. Καί ἦταν πράγματι ἕνα θαῦμα, γιατί ἡ μικρή Ἑλλάδα εἶχε νά παλέψει μέ δύο αὐτοκρατορίες, μπροστά στίς ὁποῖες εἶχαν λυγίσει μεγάλα εὐρωπαϊκά κράτη. Ἀπό Ἕλληνες καί ξένους ὁμολογεῖται ὅτι ὁ βασικός παράγων πού ὁδήγησε στή νίκη, ὑπῆρξε ἡ βαθειά καί ἀκλόνητη πίστη τῶν στρατευμένων μας στή βοήθεια τοῦ Θεοῦ καί τῆς Παναγίας. Πολύ σωστά εἰπώθηκε ὅτι «ἡ πίστη ἔφερε τό θαῦμα».  Πολλοί κληρικοί πολέμησαν τότε ὡς ἀξιωματικοί καί στρατιῶτες ἤ στρατιωτικοί ἱερεῖς. Μερικοί ἀπό αὐτούς σκοτώθηκαν στίς μάχες τοῦ Μετώπου. Μεταξύ τῶν πρώτων νεκρῶν τοῦ πολέμου ἦταν καί ὁ Ἀρχιμανδρίτης π. Χρυσόστομος Τσάκωνας, στρατιωτικός ἱερέας. Σκοτώθηκε στίς 25 Νοεμβρίου 1940 ἀπό βόμβα ἰταλικοῦ ἀεροπλάνου.

Ἀλλά καί αὐτοί πού βρίσκονταν στά μετόπισθεν δέν ὑστέρησαν. Ὅσο διαρκοῦσε ὁ πόλεμος, οἱ ἱερεῖς στίς πόλεις καί στά χωριά στήριζαν ἠθικά καί ὑλικά τίς οἰκογένειες τῶν στρατευμένων. Στήν προσπάθεια αὐτή συμμετεῖχαν καί τά λαϊκά μέλη τῆς Ἐκκλησίας. Ὁμάδες Χριστιανῶν, μέλη Χριστιανικῶν Συλλόγων, πρωτοστατοῦσαν στά ἔργα ἀγάπης. Συγκέντρωναν πλεκτά, φανέλες, κάλτσες καί ἄλλα μάλλινα καί τά ἔστελναν στό Μέτωπο γιά τούς φαντάρους μας, πού μάχονταν στά βορειοηπειρωτικά βουνά.  Ἡ τότε ἡγεσία τῆς Ἐκκλησίας μας, οἱ Ἀρχιεπίσκοποι Ἀθηνῶν Χρύσανθος καί Δαμασκηνός στάθηκαν ἐπάξια στό ὕψος τῶν περιστάσεων. Πρωτοστάτησαν στή διάσωση, τήν περίθαλψη καί τήν ἀνακούφιση τῶν κατατρεγμένων πολιτῶν.

Ἀξιόλογη ὑπῆρξε ἡ συμπαράσταση καί ἡ βοήθεια πού πρόσφερε ὁ Μοναχισμός στόν πονεμένο ἑλληνικό λαό κατά τά μαῦρα ἐκεῖνα χρόνια. Μοναχοί καί μοναχές περιέθαλψαν ἀρρώστους, φυλακισμένους, φιλοξένησαν ἄστεγους καί πρόσφυγες, ἔκρυψαν μέ κίνδυνο τῆς ζωῆς τους Ἕλληνες καί ξένους καταδιωκόμενους ἀπό τούς κατακτητές. Πέρα ὅμως ἀπό αὐτά, πολλοί Ἕλληνες Τά ματωμένα ράσα τῆς Κατοχῆς Οἱ μάρτυρες κληρικοί τῆς Κατοχῆς ἔρχονται καί σήμερα νά φέρουν τό μήνυμα τῆς ἐλπίδας καί τῆς πίστης, τῆς φιλοπατρίας καί τοῦ ἡρωϊσμοῦ. Νά μεταφέρουν τόν ἀέρα τῆς λεβεντιᾶς, τήν παρουσία τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. 241 κληρικοί ἀνέβηκαν καί στόν Γολγοθᾶ τοῦ μαρτυρίου. Σφαγιάστηκαν ἤ ντουφεκίστηκαν κατά τή διάρκεια τῆς Κατοχῆς. Στό χρονικό διάστημα ἀπό 28 Ὀκτωβρίου 1940 μέχρι 31 Δεκεμβρίου 1944 περισσότεροι ἀπό 329 κληρικοί ἔχασαν τή ζωή τους ἀπό Γερμανούς, Ἰταλούς, Βούλγαρους, Ἀλβανοτσάμηδες, Ἐλασίτες καί ἄλλους (Ὀνομαστικός κατάλογος μέ σύντομα βιογραφικά καί πολλά παραδείγματα περιλαμβάνονται στό βιβλίο μου, Μάρτυρες τῆς Κατοχῆς, Ἐκδόσεις Τῆνος, Ἀθήνα). Ὑπάρχει, ἀκόμη, κι ἕνα πλῆθος ἱερέων πού μπορεῖ νά μήν εἶχαν μαρτυρικό θάνατο, ἀλλ’ ὅμως ὑπέφεραν τά πάνδεινα, χωρίς νά λυγίσουν: φυλακίστηκαν, κακοποιήθηκαν, βασανίστηκαν, διώχτηκαν, ἐξορίστηκαν, κλείστηκαν σέ στρατόπεδα συγκέντρωσης. Χρέος μας ἱερό εἶναι νά μήν ξεχνᾶμε ἐκείνους πού στίς δύσεχτες ὧρες τοῦ Ἔθνους μας στάθηκαν ὄρθιοι καί ἄφοβοι μπροστά στόν κίνδυνο καί στήριξαν τόν κατατρεγμένο λαό μας. Τέτοιοι ὑπῆρξαν οἱ Ἕλληνες ἱερεῖς. Ἁπλοί καί ταπεινοί λευίτες, φτωχοί παπάδες τοῦ βουνοῦ καί τοῦ κάμπου, δέν ἐγκατέλειψαν τό ποίμνιό τους, ἀλλά πιστοί στόν Μεγάλο Ἀρχιερέα Χριστό ἀνέβηκαν κι αὐτοί στόν Γολγοθᾶ τοῦ μαρτυρίου.

Ἔμειναν κοντά στόν ἀγωνιζόμενο λαό. Καί τόν ἀνακούφισαν. Στούς λευϊτικούς ὤμους τους σήκωσαν ὅλη τήν ὀδύνη, ἀλλά καί τήν ψυχική λεβεντιά ἑνός ὁλόκληρου λαοῦ. Ἡ σκέψη καί ἡ μνήμη μας στρέφεται μέ εὐλάβεια καί εὐγνωμοσύνη στά ματωμένα ράσα. Σέ ὅλους τούς ἐπώνυμους καί ἀνώνυμους ἥρωες τῆς Ἀντίστασης τῆς Ἐκκλησίας. Ξαναφέρνουμε στή θύμησή μας γνωστούς καί ἄγνωστους λειτουργούς τοῦ Θεοῦ, πού κράτησαν ψηλά τή σημαία τοῦ Ἔθνους. Δέν πρόδωσαν τήν πατρίδα καί τήν πίστη. Δέν συμβιβάστηκαν μέ τούς ἰσχυρούς. Οἱ μάρτυρες κληρικοί τῆς Κατοχῆς ἔρχονται καί σήμερα νά φέρουν τό μήνυμα τῆς ἐλπίδας καί τῆς πίστης, τῆς φιλοπατρίας καί τοῦ ἡρωϊσμοῦ. Νά μεταφέρουν τόν ἀέρα τῆς λεβεντιᾶς, τήν παρουσία τοῦ Ἁγίου Πνεύματος.  Σέ μία ἐποχή, ὅπως ἡ δική μας, πού ἡ παρρησία καί ὁ ἡρωϊσμός, ἡ ὁμολογία, ἡ θυσία χάριν τῶν ἰδανικῶν, ὑποτιμῶνται, ἀποτελεῖ ἐθνική ἀνάγκη νά θυμόμαστε ἐκείνους πού ἐνσάρκωσαν τίς ἀρετές τῆς φυλῆς μας καί τήν ὀμορφιά τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς.

Γ. Δ. Κούβελας